درخشش انقلاب اسلامی میان تاریکی‌ها و الگوی انقلاب‌های جهانی
پیـروزی انقـلاب با تمسک به فلسفه عاشورا و ظهور
فائقه بزاز
بخش پایانی
تبارشناسی انقلاب اسلامی نشان می‌دهد خیزش برای آزادی‌خواهی که در آن شور و شعور درهم‌آمیخته و توحید، اهل‌بیت(ع)، مفهوم غیبت و انتظار برای ظهور منجی حرف اول را می‌زند، سابقه‌ای دیرینه میان ایرانیان داشته است. قیام سربداران، انقلاب مشروطه، هسته اولیه و مرکزی نهضت جنگل نمونه‌های برجسته‌ای است که نشان می‌دهند، هویت ایرانی با اعتقادات شیعی رقم خورده است و برای ایرانیان سرمنزل مقصود رسیدن به جامعه‌ای توحیدی، مبتنی بر اصل ولایت‌فقیه است.
در شماره قبل به «تحول فرهنگی» به عنوان مهم‌ترین مبنا و انگیزه مردم مسلمان ایران برای جوشش علیه حکومت شاه اشاره کردیم و ذکر نمودیم اگرچه عدالت و اقتصاد نیز در وقوع این انقلاب نقش مؤثر داشتند؛ اما فساد حاکم بر جامعه و نیاز فطری و اعتقادی مردم به روی کار آمدن نظامی مبتنی بر ارزش‌های انسانی و دینی، وجدان‌های بیدار را به تکاپو برای وقوع انقلاب واداشت تا سایر نیازهای انسانی و فطری آزادی‌خواهان در سایه حکومتی اسلامی تأمین شود.
انقلابی که برای تحقق عدالت اجتماعی، رفع فاصله طبقاتی، حمایت از محرومان و رهایی آنان از سلطه مستکبران و فقرستیزی به‌وقوع بپیوندد، انقلابی است که اسلام با دید مثبت به آن نگریسته و به هر میزان که آن انقلاب مصادیق بیشتری از آرمان‌های انسانی را پوشش دهد به همان میزان از ارزش بیشتری در دیدگاه اسلام برخوردار خواهد بود.
تغییر در جامعه نیز به وقوع نمی‌پیوندد مگر اینکه تحولی درونی در شخص صورت گیرد و مطابق با آیه شریفه «ان الله ما یغیر به قوم حتی یغیروا ما بانفسهم» (سوره رعد، آیه 11) تا وقتی انسان نخواهد و اراده نکند، هیچ تغییری رخ نخواهد داد. از این‌روست که انسان با قوه اختیار خود می‌تواند برای اصلاح خود و جامعه خود، در جامعه تغییر ایجاد کرده و سعادت را برای خود و جامعه رقم بزند و سنت الهی بر این است که با خواست و اراده انسانی تغییر و تحول در مناسبات بشری اتفاق بیفتد.
ایدئولوژی تشیع، رمز پیروزی انقلاب
بهمن ۵۷، آغاز بزرگی برای تجدید حیات دین و ارزش‌های الهی و شروعی زمینه‌ساز برای شکل‌گیری تمدن بزرگ اسلامی بود.
به قول حضرت آقا، «انقلاب یک مجموعه‌ای از ستاره‌‌های درخشان آرمانی را بالای سر ما قرار داده و ما را به حرکت و پرواز و جهش به سمت این نقاط نورانی دعوت کرده است. ما هم امتحان کردیم و دیدیم که می‌توانیم پرواز کنیم و این پرواز ممکن است.»
در انقلاب اسلامی ایران همه عناصر دست‌به‌دست هم دادند تا این حماسه به ثمر بنشیند. تمامی گروه‌ها و طیف‌های مختلف نقش ایفا کردند و هر یک مدعی مبارزه سیاسی بودند، ولی می‌توان گفت پرچمدار اصلی این انقلاب روحانیت بود. تشیع به عنوان یک حرکت انقلابی از صدر اسلام تاکنون، همواره در طول تاریخ اسلام به وصف انقلابی‌گری علیه ظلم و بی‌عدالتی مشهور بوده است.
بر این اساس بخشی از دلایل بروز و پیروزی انقلاب و صدور آن به جهان، در خود اسلام و مبانی آن نهفته است. از طرفی پایبندی ایرانیان به «هویت» و «ناسیونالیسم» نیز نشان می‌دهد این دو عنصر در پیروزی انقلاب در ایران با پرچمداری روحانیون تأثیر بسزایی داشته است.
صاحب‌نظران از مدت‌ها پیش‌گفته‌اند: وجود مذهب واحد و مشترک در یک کشور سرچشمه پرتوان ناسیونالیسم است؛ اما گاه ارزش‌های ملی که در یک کشور در مقابل ارزش‌های مذهبی قرار می‌گیرند موجب پیدایش رفتار تعارض‌آمیز می‌شوند. اما اتفاقات همان روزهای آغازین بعد از پیروزی انقلاب و دست رد جامعه بر سینه نیروهای جریان چپ به‌ویژه حزب توده و مجاهدین خلق (منافقین)، ملی‌گرایان افراطی و به‌خصوص هم‌افزایی برای عزل بنی‌صدر از عرصه سیاسی ایران نشان داد هدف اصلی جامعه از انقلاب برقراری حکومتی اسلامی و شیعی بوده است.
عاشورا، بال سرخ پرواز انقلاب اسلامی
فرهنگ عاشورایی نیز مفهوم بنیادین دیگری است که توانست تأثیر بسزایی در وقوع و پیروزی انقلاب ایران ایفا کند. اگرچه که الهام‌بخشی این قیام مبارک و مقدس، منحصر به انقلاب ایران نبوده، امتداد این اثربخشی به 8 سال مقاومت در دفاع مقدس نیز رسیده و منشأ بروز حماسه‌های بسیار گردیده است.
واقعه‌ای که هر انسان آزاده‌ای با روح و جان خود آن را درآمیخته و با برپایی عزا در آن، هر ساله بقای خود را بازآفریده است. در محرم مقارن با خرداد ١٣٤٢ شمسی به دستور امام خمینی، منبری‌ها و سخنرانان مذهبی امتداد سخنرانی را برای اباعبدالله را از جنایات یزید، به ظلم و ستم حاکمان پهلوی کشاندند و مردم را به شناختن یزیدیان و حسینیان زمان خود فراخواندند. مردم در دهـم مـحـرم، با وجود تهدیدهای رژیم پهلوی به خیابان‌ها ریختند و مجالس عزاداری امام حسین را به مراسم سیاسی تبدیل کردند. واقعه کربلا و مفهوم شهادت با ضرورت‌های سیاسی حاد جامعه گره خورد و روح آزادگی در وجدان‌ها غلیان کرد تا انقلاب اسلامی ایران با خون شهدا آبیاری شده و درخت انقلاب بارورتر شود.
پیروزی انقلاب، طلیعه‌ای برای ظهور
تحلیلگران معتقدند انتظار فرج از دیگر مفاهیم شیعی است که نقشی مهم در شکل‌گیری انقلاب داشته است. برنارد لوئیس در مقاله خود به نام «شیعه در تاریخ اسلام» می‌گوید: «سرکوبی بسیاری از قیام‌ها و ناپدید شدن رهبران آنها، باعث ظهور ویژگی دیگری در دکترین شیعی شد و موضوعات و مسائلی چون مسئله «غیبت و رجعت» رهبر شیعیان حضرت مهدی، آخرین امام شیعیان به‌وجود آمد. پیروان وی معتقدند که وی نمرده؛ بلکه مخفی شده و به‌زودی از مخفیگاه خود باز خواهد گشت و این از اساسی‌ترین قسمت‌های این اعتقاد به شمار می‌رود. این منجی‌گری تبدیل به یکی از جنبه‌های اساسی اسلام تشیع شد.»
ویلیام وات، محقق دانشگاه ادین‌بورگ، در کتاب «اصولگرایی اسلام و مدرنیسم» می‌گوید: اعتقاد به امامت و مسئله انتظار، از جمله ویژگی‌های تشیع‌اند که در اندیشه سیاسی شیعه، نقش مهمی ایفا می‌کنند.»
به نظر هانری کربن نیز «سرزمین ایران از دید اخروی، سرزمین انتظار است؛ قلمروی که در آن امام غایب، دست‌اندرکار فرارساندن ساعت موعود در زمان غیبت است.»
خلاصه کلام آنکه اسلام شیعی، منبع اصلی اسطوره‌ای و زمینه‌ساز انقلاب بوده است و عامل تشیع را می‌توان همان عنصری دانست که انقلاب ایران را از سایر انقلابات عصر ما متمایز می‌کند.
انقلاب اسلامی و تغییرات فرهنگی گسترده
انقلاب اسلامی همچنان تداوم دارد چون با باور، اعتقادات و درونیات مردم پیوند خورده است؛ چون مواجهه و مبارزه با افکار ذهنی و دینی جامعه، دشوار و بلکه ناممکن است.
محمدمهدی عبد خدایی، در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: «علت ایجاد و راز تداوم انقلاب اسلامی، شیعه بودن مردم ایران است. مردم ایران بعد از ورود اسلام به ایران و آشنایی با سنت پیامبر و خاندان ایشان پیرو مذهب شیعه شدند. این اتفاق علت پیدایش انقلاب اسلامی و حتی انقلاب مشروطه بود. مذهب تشیع به قصر پادشاهان نیز رسوخ کرد و آنان باور و اعتقادات مذهبی‌شان را به روحانیون شیعه عرضه می‌کردند. بگذریم از اینکه زنان و فرزندان شاهان ایرانی نیز به اهل‌بیت عصمت و طهارت ابراز محبت می‌کردند، اما این رویه در دوره سلطنت خاندان پهلوی متوقف و معکوس شد.»
عبدخدایی یادآور می‌شود: «انقلاب اسلامی پدیده‌ای نوظهور نیست، بلکه یک جریان فکری است که در طول هزار سال شکل گرفته است و خودنمایی می‌کند. شبه‌روشنفکرانی هم که متوجه هماهنگی انقلاب اسلامی با ذهنیت و اعتقادات نبودند، به بیراهه رفتند؛ اینکه امام خمینی(ره) بنیانگذار انقلاب اسلامی گفتند «محرم و صفر، ماهِ پیروزی خون بر شمشیر است» باید گفت: اثر این خون از روزی که امام حسین(ع) به شهادت رسید هویدا شد. به همین دلیل در زمان انقلاب اسلامی «مذهب تشیع» پایگاه انقلاب شد و مردم شیعه ایران به بهای جانشان پای آن ایستادند و دست از حمایت امام خمینی برنداشتند.
وی در تشریح دلایل پایداری نظام جمهوری اسلامی در چهار دهه گذشته و تهدیدهای خارجی و داخلی پیش‌رو، می‌گوید: «انقلاب به خطر نمی‌افتد اگر مبارزه با استکبار تداوم داشته باشد. به این زودی‌ها نمی‌توانند علیه انقلاب عمل کنند. شاید زمانی که گئورگ بوشنر نمایشنامه‌نویس آلمانی این جمله را که انقلاب فرزندانش را می‌بلعد، می‌نوشت هرگز فکر نمی‌کرد این جمله از مرزهای جغرافیایی بگذرد و در وصف حال انقلاب‌های مختلف دنیا به کار برده شود.»
دبیرکل جمعیت فداییان اسلام ادامه می‌دهد: «در ایران نیز برخی سیاسیون و متفکران با بوشنر هم‌عقیده‌اند، اما بنده معتقدم انقلاب اسلامی هنوز فرزندانش را نبلعیده است. فرزندان انقلاب توانسته‌اند همان مسیری را بنیانگذار انقلاب اسلامی در مبارزه با آمریکا مشخص کردند، بروند. امام(ره) در مبارزه با آمریکا گفتند: آمریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند. امروز هم مقام معظم رهبری همان عقیده را دارند و در همان مسیر گام برمی‌دارند.»
استکبار هرچه تلاش کند
نمی‌تواند انقلاب را از دل مردم بیرون کند
عبد خدایی می‌افزاید: «قدرت آمریکا و صهیونیست‌های اسرائیل زیاد است؛ اما انقلاب از توطئه‌های قدرت‌های بزرگ مصون است. ۴۷ سال از انقلاب می‌گذرد؛ اما وقتی تصویر مقام معظم رهبری از تلویزیون پخش می‌شود مردم می‌گویند «قربان این سید برویم.» بزرگ‌ترهای ما احترام بسیار زیادی برای «سید»ها قائل هستند؛ چون آنان از خاندان پیامبر و اهل‌بیت(ع) هستند که مردم دوستشان دارند. این ادبیات عامیانه نشان می‌دهد انقلاب همواره در ذهن و اعتقادات دینی مردم بوده و هست. استکبار هر قدر تلاش کند، نمی‌تواند انقلاب را از ذهن و دل مردم ایران بیرون ببرد. تا زمانی که تاسوعا و عاشورا زنده است، انقلاب شکست نمی‌خورد.»
وی به بررسی تأثیر رفتار برخی سیاستمداران و دولتمردان کشور بر کاهش سرمایه اجتماعی انقلاب پرداخته، می‌گوید: «تداوم عزاداری‌های مردم در محرم نشان از نقش برآب کردن توطئه سست کردن باورها و اعتقادات مذهبی جامعه دارد. برای انقلاب توطئه زیاد شده است. صدام با وحشی‌گری‌هایش و استکبار با همه حمایت‌هایش از جبهه کفر نتوانستند باورها و اعتقادات و دلبستگی‌های مردم نسبت به اهل‌بیت(ع) را دچار خدشه کنند و بر جمهوری اسلامی پیروز شوند. هنوز هم نطفه‌های پیروزی این حرکت اسلامی که در ایران اتفاق افتاد، همه کشورهای اسلامی را تحت تاثیر خود دارد.»
وی در پایان یادآور می‌شود: «بعد از جنگ جهانی دوم انقلاب‌های دینی و حرکت‌های اسلامی شکل گرفت و استکبار برای سرکوب آنها ناسیونالیسم عربی، ترکی، افغانی و ایرانی را مطرح کرد؛ اما ناسیونالیسم‌ها شکست خورد و انقلاب دینی، پیروز شد. با وجودی که دنیا به‌خاطر تکنولوژی‌های ارتباطی و فضای مجازی تحولات شگرفی را تجربه می‌کند؛ اما باز نتوانسته حریف باورها و اعتقادات دینی شیعیان شود. خودنمایی سرمایه اجتماعی در ایام ماه محرم و رمضان و ۲۲ بهمن گویای این حقیقت است که استکبار و غرب نمی‌توانند حریف انقلاب اسلامی شوند.»